Zamek Biskupów Krakowskich w Iłży
Lokalizacja:
Województwo:
Iłża
mazowieckie
W okresie przełomu XIII i XIV wieku, na obszarze dzisiejszego Starego Miasta w Iłży, istniała drewniana, obronna rezydencja należąca do biskupów krakowskich. Po zniszczeniach wojennych, które miały miejsce na początku XIV wieku, rezydencja ta została opuszczona i uległa ruinie. Około roku 1340, Biskup Jan Grot postanowił zbudować nowy zamek z murów na przyległym wzgórzu. Ten nowy zamek miał pełnić funkcję obronnej rezydencji dla biskupów krakowskich, a także służyć jako centrum administracyjne dla starosty i sądu. Prace budowlane zostały podzielone na dwie fazy: najpierw powstała cylindryczna wieża wraz z częścią murów obronnych, a następnie ukończono obwód murów i zbudowano bramę.
Zamek w Iłży miał kształt nieregularnego trójkąta z wieżą umiejscowioną od wschodu oraz rezydencją mieszkalną na północnym zachodzie. W trakcie kolejnego etapu budowy zamknięto mur kurtynowy i wzniesiono bramę. Kompleks składał się z zamku górnego, zlokalizowanego centralnie, oraz zamku dolnego na północ. Obie części były oddzielone głęboką fosą. Całość zajmowała około 1500 metrów kwadratowych, przy czym obwodowy mur zamku miał formę migdałowatą, zaokrągloną na narożach, zbudowaną z wapienia łamanego, spajanej zaprawą wapienno-piaskową. Brama znajdowała się od strony zachodniej. Zamek zdobył sławę dzięki swoim walorom obronnym, co potwierdziło się podczas nieudanego oblężenia przez wojska króla Kazimierza Wielkiego, który starał się zdobyć warownię w związku ze sporem z Janem Grotem o dziesięciny. Pomimo starań, Kazimierzowi Wielkiemu nie udało się przejąć zamku.
Przez kolejne stulecia, biskupi nieustannie rozbudowywali i unowocześniali twierdzę, przekształcając ją w rezydencję renesansową z nowoczesnymi fortyfikacjami. Pierwsze większe prace rozbudowy miały miejsce w XIV wieku i zostały zainicjowane przez biskupa Floriana z Mokrska. Wtedy to zamek został połączony z murami miejskimi, które biskup zarządził otoczyć miasto. W ramach tych prac, zbudowano wieżę bramną przedłużającą mury pierwotnego założenia oraz częściowo rozbudowano sam zamek. Na przełomie XIV i XV wieku, istniejąca brama uległa przebudowie w wieżę wjazdową wystającą poza obwód murów, a także wybudowano kamienny most oparty na filarach, stanowiący jedyną drogę dojazdową do zamku. W XVI wieku, biskup Jan Konarski wprowadził kolejne modyfikacje i dobudowy, po czym około 1560 roku biskup Filip Padniewski przekształcił zamek w Iłży na rezydencję w stylu renesansowym.
Pożar, który miał miejsce w 1588 roku, doprowadził do kolejnej modernizacji zamku, którą przeprowadził Marcin Szyszkowski. W ramach tej modernizacji ulepszeniu uległ również system obronny, obejmujący fortyfikacje bastejowe. Około roku 1618, bp Marcin Szyszkowski również wprowadził dodatkowe zmiany. Biskupi ci przekształcali twierdzę w rezydencję renesansową z nowoczesnymi fortyfikacjami. Najistotniejsze pomieszczenia usytuowane były w zamku górnym, do którego dostęp zapewniała brama zamkowa. Na pierwszym piętrze znajdowały się izby mieszkalne oraz reprezentacyjne, wykończone kamiennymi posadzkami, malowanymi stropami i ścianami. Z kolei na zamku dolnym umieszczono pomieszczenia administracyjne i gospodarcze, rozmieszczone amfiladowo. Wszystkie piętra łączyła główna klatka schodowa. Kompleks składał się z sześciu pokoi, izby stołowej, sali, kapliczki oraz sieni.
Na dziedzińcu, otoczonym zabudowaniami mieszkalnymi, znajdowała się wielka studnia wymurowana z kamienia ciosanego. Poniżej głównego, zwanego zamkiem górnym, rozciągał się zamek niski, gdzie mieściła się siedziba starosty zamkowego oraz domy urzędników i personelu biskupiego, otaczające kolejny dziedziniec z drugą studnią. Pomimo licznych ulepszeń, zamek został zdobyty, zniszczony i spalony przez Szwedów w 1655 roku. Odbudowa przeprowadzona przez biskupa Trzebickiego w 1670 roku tylko częściowo przywróciła jego dawny blask. Kolejni biskupi również dbali o zamek: Jan Aleksander Lipski wzmacniał mury zamkowe w 1732 roku, a Andrzej Załuski w 1750 roku przeprowadził remont wnętrz. Ostatnia konserwacja zamku miała miejsce w latach 1760 i 1782, przeprowadzona przez Kajetana Sołtyka. Niestety, po kolejnych siedmiu latach zamek w Iłży ponownie stał się ruiną.
Po rozbiorach Polski, zamek w Iłży, pozostawiony bez opieki, zaczął popadać w ruinę. W 1789 roku, decyzją Sejmu Czteroletniego, zamek przeszedł na własność skarbu państwa. W 1791 roku wybuchł pożar, w którym spłonęły dom starosty w zamku dolnym oraz zabudowania bramy wschodniej. Na początku XIX wieku, podczas panowania austriackiego, Austriacy krótkotrwale urządzili w nim szpital wojskowy. Po jego likwidacji zamek służył lokalnej społeczności jako miejsce publicznych zabaw, podczas jednej z których wybuchł pożar, znacząco uszkadzając wnętrza. Zamek został częściowo rozebrany w celu pozyskania materiałów budowlanych. W 1823 roku Lewi Selig Sunderland otrzymał zezwolenie na pozyskiwanie kamienia z ruin zamku na potrzeby nowo założonej fabryki fajansu. Rozbiórka trwała przez cały XIX wiek, jednak ocalały mury konstrukcyjne zamku górnego, cylindryczna wieża oraz niektóre ściany obronne.
W 1873 roku Książę Tadeusz Lubomirski nabył ruiny zamku od skarbu państwa, a w 1909 roku Zdzisław Lubomirski przekazał zamek Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Pierwsze prace konserwatorskie rozpoczęto w 1910 roku, a w 1911 roku odbudowano główną wieżę oraz przejazd bramny. Kolejne prace konserwatorskie odbywały się w okresie międzywojennym oraz w latach 50. W 1915 roku główna wieża służyła jako punkt obserwacyjny dla wojsk rosyjskich. W 1927 roku Miasto i Gmina Iłża wykupiły ruiny zamku. Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, główna wieża została uszkodzona podczas ostrzału przez wojska niemieckie w Bitwie o Iłżę. Dopiero w 1962 roku przeprowadzono prace archeologiczne na terenie zamkowym, które pozwoliły odkryć wiele cennych artefaktów, w tym średniowieczne naczynia, narzędzia i przedmioty codziennego użytku, dostarczając wgląd w życie dawnych mieszkańców.
W ostatnich latach zamek przeszedł kompleksową rewitalizację, która przywróciła blask jego odnowionym murom i architektonicznym detalom. W trakcie tych prac odgruzowano mury zamku górnego oraz część zachowanych piwnic. Mury oraz basteje zostały skonsolidowane i wzmocnione nową zaprawą. W wieży zainstalowano metalowe schody prowadzące na zadaszony taras widokowy. Dziś zamek, z jego imponującymi ruinami i wieżą, jest otwarty dla zwiedzających. Z cylindrycznej wieży roztaczają się malownicze widoki na okolicę, co czyni zamek idealnym miejscem na romantyczne spacery czy fotografowanie krajobrazów. Na zadaszeniu i podłodze tarasu widokowego umieszczone są oznaczenia kierunków, wskazujące obserwowane miejsca. W 2019 roku z wieży po raz pierwszy zabrzmiał Hejnał iłżecki, co dodatkowo podnosi atrakcyjność tego miejsca.
Zamek w Iłży otaczają także fascynujące legendy, które są nieodłącznym elementem dziedzictwa tego miejsca, nadając wizycie w nim dodatkowy, magiczny wymiar. Przybywając do Iłży, warto nie tylko zwiedzać zabytki, ale również wsłuchać się w te niezwykłe opowieści przekazywane z pokolenia na pokolenie. Jedna z najbardziej znanych legend mówi o młodym Jaśku, który zakochał się w pięknej Marysi. Ojciec dziewczyny, zamożny Maciej, wyraził zgodę na ich ślub tylko pod warunkiem, że Jasiek przyniesie mu czapkę pełną złota. W poszukiwaniu złota, Jasiek spotkał czarownicę Kundę, która wskazała mu drogę do skarbu ukrytego w lochach góry Siwuli. Chłopak, mimo ostrzeżeń, zabrał więcej złota niż potrzebował, co ostatecznie doprowadziło do jego tragicznego końca.
Inna legenda, opowiadająca o rycerzu i łzach, mówi o odważnym rycerzu zakochanym w pięknej, lecz ubogiej dziewczynie. Ich miłość była niemożliwa z powodu różnic społecznych, co doprowadziło do śmierci obojga z żalu. Ich łzy miały dać początek rzece, która przepływa przez Iłżę, a sama nazwa miasta ma pochodzić właśnie od tych łez. Inną legendą jest ta, mówiąca o skarbach ukrytych w ruinach i okolicach zamku, strzeżonych przez duchy dawnych mieszkańców. Wiele osób próbowało je odnaleźć, lecz zawsze spotykał ich pech lub tajemnicze zjawiska, które skutecznie odstraszały ich od dalszych poszukiwań.
Zamek w Iłży jest areną licznych rekonstrukcji historycznych, w tym bitew oraz turniejów rycerskich, a także innych wydarzeń kulturalnych, które tchną życie w jego murach. Bogata historia, tajemnicze legendy i malownicze widoki czynią to miejsce wartym odwiedzenia. Dzięki często organizowanym rekonstrukcjom historycznym i kulturalnym, każdy odwiedzający może przenieść się w czasie, doświadczając ducha dawnych epok i odkrywając magię tego niezwykłego miejsca.
Galeria
